Plastic afval in de oceaan

03.10.2013 15:08 door Sonja Van Den Bossche

Tekst: Nina Bircher, Alicia Lipsky, Vrijwilligsters bij firmm; Foto's: Nina Bircher, Alicia Lipsky, Jörn Selling en van het internet

In maart 2013 spoelde aan de Andalusische kust een dode potvis aan. In de maag van het dier werd 17 kilo plastic afval gevonden, 59 verschillende plastic onderdelen, waaronder alleen al 30 vierkante meter dikke plasticfolie uit de nabijgelegen gewassenindustrie en tuinslangen, kleine bloempotten, plastic zakken, een kapstok en delen van een matras. Als doodsoorzaak werd een maagscheur door het inslikken van plastic en verhongering vermoed. (6) Plastic afval in de oceanen betekent voor vele zeedieren een toenemend, ernstig gevaar. Wij willen met deze blog een kort overzicht van de problematiek geven.

Plastic en het gebruik ervan

Plastic wordt de dag van vandaag voor bijna alles gebruikt: van de verpakkings- tot de bouwindustrie, de autobouw tot de geneeskunde, in sport en vrije tijd, elektronica, landbouw en vele andere gebieden – overal wordt plastic aangewend. (1) De grote populariteit van plastic is te verklaren door zijn vele gunstige eigenschappen, zoals laag gewicht, zuurbestendigheid en flexibiliteit. (2) Aan het laatste dankt het materiaal ook zijn naam: de term plastic is afgeleid van de Griekse woorden “plastikos” (klaar om te vormen) en “plastos” (gevormd). (1) De productie van plastic is bovendien zeer kostengunstig. (2)

Plastic is de overkoepelende term voor veel verschillende kunststoffen. Synthetische kunststoffen worden uit aardolie, aardgas en steenkool gewonnen en bestaan uit lange moleculeketens, zogenaamde polymeren, die door de verbinding van steeds dezelfde enkelvoudige chemische verbinding (monomeer) ontstaan. Petroleum (benzine) is daarbij het meest gebruikte uitgangsmateriaal. (2) , (3) De chemische verbindingen zijn zeer stabiel en niet biologisch afbreekbaar. De meest geproduceerde kunststoftypes, de zogenaamde massakunststoffen zijn polyethyleen, polypropyleen, pvc, polystyrol, PET en polyurethaan. Ze worden allemaal uit aardolie gemaakt en maken ongeveer 80 % van de Europese kunststofproductie uit. (2) Aan het uitgangsmateriaal aardolie worden telkens nog diverse extra stoffen toegevoegd, om het materiaal gewenste eigenschappen te geven – daartoe behoren weekmakers, stabilisatoren, kleurstoffen, vulstoffen, versterkingsmiddelen, brandremmers of antistatische middelen. Vele daarvan zijn gezondheidsbedreigend en niet permanent in plastic gebonden – ze ontsnappen met de tijd in het milieu. (3)

De triomf van plastic begon in de jaren ’50 van de 20ste eeuw, toen het massaal gebruik ervan aanving: in 1950 werd wereldwijd ca. één miljoen ton plastic geproduceerd. (1) Nu is het al ongeveer 250 miljoen ton jaarlijks. (2) De jaarlijks per inwoner verbruikte hoeveelheid plastic bedroeg in Noord-Amerika en West-Europa in het jaar 2005 ongeveer 100 kg en zal tot 2015 tot ca. 140 kg stijgen. Ongeveer 38 procent van de plastic consumptie in Europa is afkomstig van verpakkingsmateriaal, dus van producten die weer snel in het afval belanden. Indien niet oordeelkundig verwijderd, vervuilt plastic afval het milieu meer dan honderden jaren, omdat het niet biologisch kan worden afgebroken. (4) Ook in Europa met zijn relatief goed afvalbeheer wordt slechts één kwart van het kunststofafval gerecycleerd. (2)

Achteloos weggeworpen plastic afval komt zeer vaak langs rivieren in de zee terecht. Volgens schattingen belandt elk uur wereldwijd ongeveer 675 ton afval in de oceanen en ongeveer de helft van dit afval bestaat uit plastic. (3) Door de inwerking van golven, wind en UV-straling ontbindt het plastic afval in de zee in kleinere deeltjes en het wordt met de zeestromingen over verdere afstanden tot in de verst afgelegen gebieden getransporteerd, bijvoorbeeld naar het noord- en zuidpoolgebied. Wegens de globale oceaanstromingen is er een tendens tot opeenhoping van plastic afval in enkele intertropische convergentiezones of gyren. (4) Door de media als ‘great pacific garbage patch’ of „het zevende continent“ bekend geworden, is bijvoorbeeld een gebied in de Noordelijke Grote Oceaan met een hoge concentratie aan drijvend plastic afval. (5). Deze benamingen zijn echter een beetje foutief, want het gaat om opeenhopingen van onder het wateroppervlak drijvend, wolkachtig drijfgoed – meestal in de vorm van zeer kleine deeltjes – en niet om plastic tapijten, die aan de oppervlakte of vanuit satellieten te zien zouden zijn. (4) Aan de onbeschutte stranden van de in de Noordelijke Grote Oceaan gelegen eilanden van Hawaï spoelden afhankelijk van de stromingssituatie grote hoeveelheden plastic afval aan: op de als ‘Plastic Beach’ bekend geworden Kamilo Beach aan de zuidwestelijke punt van Big Island vind je meer plastic deeltjes dan natuurlijk zand. (5)

Deze enorme vervuiling van de oceanen en gedeeltelijk ook de grote binnenwateren (12) met plastic heeft destructieve gevolgen voor het leven in het water.

Gevolgen van de plastic vervuiling

Meestal lijdt de zeedierenwereld onder de overdreven vervuiling van de zeeën. Minstens 270 verschillende diersoorten zijn door afval bedreigd (volgens het Zwitserse dagblad der Bund). Ze raken vast in afval en verdrinken, verstikken of verhongeren, omdat ze het voedsel moeilijker kunnen opnemen of sterven door verstrikking of aan verwondingen, die de dieren tijdens het vastraken oplopen. Door verstrikking worden vooral zeeleeuwen en zeehonden heel sterk getroffen. 58 % van alle soorten zeehonden en zeeleeuwen raken geregeld vast in afval en vele populaties zijn daardoor sterk verminderd (volgens Greenpeace). Helaas verliezen of verwijderen vissers steeds weer afval uit hun netten of strikken in de zee. Daar vissen ze verder, hoewel ze helemaal niet meer in gebruik zijn. Dit fenomeen wordt ‘ghost fishing’ genoemd. Daarbij worden grote hoeveelheden mariene organismen gevangen en deze betekenen in vele zones een verdere ernstige bedreiging voor de visbestanden.

Ook het inslikken is voor sommige zeedieren een groot probleem. Dat gebeurt dikwijls, omdat de dieren het afval met hun prooi verwisselen, waarbij vooral plastic wordt ingeslikt. Daardoor worden hoofdzakelijk zeeschildpadden, vogels en zeezoogdieren getroffen. Dan wordt het bijzonder gevaarlijk, wanneer het afval het spijsverteringsstelsel blokkeert en daardoor verhindert, dat echt voedsel kan worden verteerd. De dieren verhongeren dan, hoewel ze een volle maag hebben (Greenpeace). Zo stierf ook de potvis, die in 2013 aan de Andalusische kust aanspoelde. Elk jaar sterven ongeveer 100.000 zeezoogdieren op deze manier. Bij de zeevogels sterven elk jaar zelfs één miljoen dieren, omdat ze plastic deeltjes met voedsel verwisselen. (3) Een korte indruk van de omvang van de plastic problematiek geeft deze korte film: www.midwayfilm.com

Indirect treft de afvalvervuiling ook andere zeedieren en zelfs ons, mensen. Plastic kan niet biologisch worden afgebroken en valt daardoor mechanisch of door de straling van zonnelicht gemakkelijk uiteen in steeds kleinere deeltjes. Daarbij ontstaan gesuspendeerde plastic deeltjes, waarbij tegelijkertijd ook toxische stoffen worden vrijgemaakt. Met toxische stoffen worden additieven in het plastic bedoeld, zoals nonylfenol, bisfenol A (BPA), styrene monomeren of weekmakers (ftalaten) (UNEP Plastic Report). Ftalaten werken zoals hormonen en kunnen dus het kwetsbare hormoonsysteem beschadigen. Deze gifstoffen worden door verschillende organismen opgenomen, komen zo in de voedselketen terecht, nemen toe en worden uiteindelijk ook door de mensen opgenomen. (9) Het gevaar, dat van zulke weekmakers uitgaat, is nog niet heel duidelijk. Het zou echter vooral negatieve invloeden op de ontwikkeling van kinderen kunnen hebben en tot kankerziektes en onvruchtbaarheid bij mannen kunnen leiden. (3)

Een ander gevaar, dat van kleine plastic deeltjes uitgaat, is, dat giftige, niet afbreekbare substanties, zoals DDT, DDE, PCB of andere POP’s (Persistent Organic Pollutants) aan het oppervlak van microplastic kleven en zich op deze wijze via de voedselketen kunnen ophopen. (8) Hoe sterk dergelijke giffen zich in de voedselketen opstapelen, blijkt uit het feit, dat gestrande walvissen eigenlijk als speciaal afval moeten worden behandeld. (11)

Wat doen wij, mensen?

Het hele afvalprobleem werd door de mens veroorzaakt; dit wil zeggen, het is onze verantwoordelijkheid, om de zeeën weer schoon te maken. Tot nu toe hebben wij het onszelf echter tamelijk moeilijk gemaakt, om al ons afval uit de zee te halen. Dat komt hoofdzakelijk doordat de oceanen voor het grootste deel gemeengoed zijn; ze behoren niemand toe en behoren ook niet tot een bepaald land, waardoor niemand zich bevoegd voelt, om de zeeën schoon te maken. Het zou met veel kosten gepaard gaan en een passende infrastructuur op het land vereisen, om het afval goed te verwijderen en te recycleren. Het is duidelijk, dat het bewustzijn voor de afvalproblematiek in de oceaan nog te klein is en dat daardoor de druk op de politiek tot nu toe niet sterk genoeg was. Bijgevolg zijn ook geen efficiënte internationale overeenkomsten ter verwijdering van de plastic eilanden tot stand gekomen. (9) Om het plastic probleem in de oceaan op te lossen, moeten we er enerzijds voor zorgen, dat er geen nieuw afval meer in de zee terechtkomt, maar ook proberen het plastic uit het water te halen. Er zijn al twee aanlopen:

In de jaren ’80 trad de internationale conventie MARPOL (International Convention for the Prevention of Pollution from ships), die op schepen het dumpen van plastic afval in zee verbiedt, in werking. Dat was tot nu toe het verst reikende internationale verdrag, dat door 122 landen werd goedgekeurd, maar ondanks dit is de afvalsituatie helaas verder verslechterd. Dat komt doordat de controle in vele landen niet goed functioneert en bovendien komt slechts 20 % van het afval in de oceaan van schepen en 80 % komt van de continenten. Dus zouden – ook als MARPOL succesvol was geweest – nog grote hoeveelheden afval in de oceanen geraken. (7)

Het is ook zeer belangrijk om regelmatig de kusten te reinigen, wat wel een beetje frustrerend kan zijn, omdat steeds weer nieuw afval aan de kusten aanspoelt of daar wordt achtergelaten. Maar elke inspanning telt en zou een dier het leven kunnen redden. De grootste georganiseerde schoonmaakactie van de kusten is de ICC (International Coastal Cleanup), die door Ocean Conservancy wordt gecoördineerd en sinds 1986 in 132 landen regelmatig schoonmaakacties met de hulp van vele vrijwilligers organiseert. (8)

Wij, firmm-vrijwilligers, waren nieuwsgierig wat je zo al allemaal aan de stranden van Tarifa vindt en hebben onze eigen mini-Coastal Cleanup-actie georganiseerd. In slechts 2 uur en op minder dan 200 m hebben we met z’n drieën 4 grote vuilniszakken met afval gevuld. Aan het strand was alles te vinden, van een oud bed, tot een badkuip en strandstoelen tot aan de alomtegenwoordige plastic flessen en plastic zakken. We hebben ook nonchalant weggeworpen barbecues en hele collecties schoenen en vislijnen met haken opgeruimd. Hier een overzicht van onze afvalverzameling:

Tussen 10-30 % van de bijvangst in de vissersnetten is plastic afval. Helaas is de ruimte aan boord van de vissersboten vaak te beperkt om het afval mee te nemen, de infrastructuur in de havens is niet ontwikkeld, om grote hoeveelheden afval te verwerken en normaal gezien gebeurt de afvalinlevering ook tegen betaling. Daarom wordt het afval gewoon weer in de zee geworpen. NABU startte in Duitsland in 2011 het project ‘Fishing for Litter’ en biedt gratis afvalinlevering voor vissersboten in de havens. De milieuorganisatie KIMO is al sinds 2003 in verscheidene havens in de EU bezig met de inrichting van gratis infrastructuur voor de inlevering van afval. (9)

De 19-jarige student Boyan Slat werkt momenteel aan een project om de oceanen schoon te maken. Zijn bedoeling is met drijvende zeven, die op strategische punten in de oceaan worden geplaatst, het afval eruit te vissen, zonder dat daarbij organisch materiaal of levende organismen worden opgevist. Daarna zou hij het plastic graag recycleren. (10)

Er zijn dus al aanzetten tot een oplossing, die tot nu toe echter nog niet echt veel hebben opgebracht. Maar in de toekomst moeten we ervoor zorgen, dat dit verandert en dan kan ieder van ons ertoe bijdragen, dat onze oceanen properder worden:

Het beste wat je kunt doen, is je eigen plastic verbruik te verminderen:
- Zorg bijvoorbeeld voor een ‘coole’ boodschappentas en gebruik ze steeds weer.
- Woon je in Zwitserland? Werk mee aan het refilll project (www.refiller.ch). Koop verder een drinkbeker, die je steeds opnieuw kunt gebruiken.
- Als je vaak meeneemeten koopt, probeer altijd je eigen lunchbox bij je te hebben.
- Kook met verse ingrediënten en koop minder verpakte kant-en-klaarproducten.
Let er altijd op dat je je afval goed verwijdert, zodat het niet kan belanden in het milieu en scheid het afval zorgvuldig.
Plastic is een gespreksonderwerp: maak andere mensen opmerkzaam op het afvalprobleem; het is erg belangrijk om het bewustzijn te bevorderen.
Zie je afval rondslingeren, neem het dan mee en gooi het goed weg.