Het orkaseizoen 2018
door Sonja Van Den Bossche
Tekst: Jörn Selling - Foto's: firmm
De zwaardwalvissen zijn een van de onbetwiste hoogtepunten van de walvisobservatietochten. Ze komen vooral tijdens de hoogzomer naar de Straat van Gibraltar, wanneer de grote tonijnen na het kuitschieten in de Middellandse Zee terugzwemmen naar de Atlantische Oceaan. De tonijn wordt dan door de vissers met lijnen en vishaken op 200 meter diepte naar boven getrokken. Als de moe gestreden vissen naar de oceaanoppervlakte worden gehaald, zijn ze een makkelijk te verleiden prooi, wat de orka's hebben geleerd te gebruiken. Niet allemaal halen ze hun portie bij de vissers af. Enkele orkascholen houden vast aan hun oude levenswijze. Ook onder mensen is dat zo: wanneer een nieuw middel van bestaan ontstaat, stort niet iedereen zich daarop. Sommigen zullen liever trouw blijven aan hun bekende levenswijze.
De verwachtingen voor het opduiken van de orka's werden deze zomer helaas nauwelijks vervuld. Van eind juni tot midden september hebben we 69 tochten van drie uur aangeboden, maar de orka's werden slechts op 7 daarvan gevonden. Dat is een waarnemingskans van amper 10 %! Ook 2005 was een mager orkajaar, met een waarschijnlijkheid van slechts 18 %. We zien de orka's jaarlijks gemiddeld op 50 % van de drie uur durende trips; het komt overeen met de kans dat iemand kop of munt gooit met een muntstuk. Een risico dat velen bereid zijn om op zich te nemen. Dit is in feite minder dan de meer dan 90 % mogelijkheid tot waarneming van andere walvissen tijdens de excursies van twee uur. Er waren echter ook goede, boven 't gemiddelde liggende orkajaren, zoals 2011 en 2016, met een observatiewaarschijnlijkheid van meer dan 70 % (zie figuur 2).
Wat we dit jaar hebben meegemaakt, is dus ongewoon, maar niet buitengewoon. Over de oorzaken kunnen we alleen maar speculeren; ze kunnen zowel natuurlijk als menselijk zijn. Dat we de orka's doorgaans in een afgebakend zeegebied tijdens het hoogseizoen kunnen vinden, heeft vanaf het begin met ons, mensen, te maken. Als de tonijnvisserij niet bestond, zouden de zwaardwalvissen er niet zijn, omdat er nog voldoende vis over zou blijven. De Straat van Gibraltar wordt zo door ons, mensen, gebrandmerkt dat onze invloed altijd moet worden meegerekend. Daartoe behoren afweermaatregelen van de vissers, die zich niet verheugen over de orka's. In 2004 werden voor het laatst schoten gehoord, maar er worden nog steeds enterhaken en stenen gebruikt om de zwaardwalvissen af te schrikken. De geruchten over vissers, die vuurwapens aan boord meevoeren, blijven aanhouden.
Onder de natuurlijke oorzaken kan vooral de veranderlijkheid in het migratiegedrag van de tonijnen worden vermeld. Misschien zijn er jaren met voldoende trekkende vissen, zodat de orka's liever zelfstandig jagen dan het risico te lopen door de vissers te worden aangevallen. Zich tussen de lijnen bewegen kan bovendien een borstvin kosten, zoals Lucía, die we dit jaar niet hebben gezien, is overkomen. Wellicht heeft het haar toenmalig kalf zelfs het leven gekost.
Foto's van de voorlopig laatste ontmoeting op 16.08
De zwaardwalvissen behoren tot de intelligentste dieren, samen met mensapen en ons. Ze wegen zeker precies af, of het de moeite waard is om een bepaald risico te nemen. Mocht de tonijnvangst bij de vissers risicoloos zijn, dan zouden we de orka's daar waarschijnlijk veel vaker aantreffen. Naast de op zich al gevaarlijke vishaak moet dus achter de zaak een onbegrijpelijk probleem schuilen!