22ste firmm-ontmoeting op 22 februari 2020 in Aarau

door Sonja Van Den Bossche

Tekst: Andrea Stampfli; Foto’s: Thomas Brückmann en Stefan Bichsel

Op 22.2.2020 vindt de jaarlijkse firmm-ontmoeting al voor de 22ste keer plaats! Katharina verwelkomt de zoals elk jaar in groten getale opgekomen walvis- en dolfijnvrienden. Ook dit jaar zijn er weer enkelen speciaal uit het buitenland gekomen. Overwegend veel mensen uit Duitsland en Oostenrijk en de medewerksters en medewerkers uit Spanje zijn aanwezig. Katharina heet vooral ook de hele stichtingsraad welkom.

Stichtingsraadslid Prof. Dr. Patricia Holm en Jörn Selling, zeebioloog van firmm, hebben over de verwondingen en de gezondheidstoestand van de walvisachtigen in de Straat van Gibraltar een wetenschappelijk artikel geschreven, dat door Prof. Dr. Patricia Holm reeds in de IWC werd gepresenteerd en binnenkort in het ‘Aquatic Mammals Journal’ wordt gepubliceerd. Katharina dankt beiden voor het waardevolle werk en dat firmm er deel van mocht uitmaken.

Samuel Notz, jongste stichtingsraadslid, becommentarieert kort het verdere verloop van de avond.

Zeeafval en microplastics - een bijzondere bedreiging voor walvissen en dolfijnen?

Prof. Dr. in de natuurwetenschappen Patricia Holm

In december 2019 strandde aan de kust van Schotland een potvis met meer dan 100 kg afval in de maag. Steeds weer stranden dieren, waarvan de magen zijn gevuld met plastic.

De zeeën zijn steeds meer met plastic vervuild. Oorspronkelijk zijn er 5 grote plastic maalstromen/tapijten die in zee drijven en plastic afval verzamelen, wat op de satellietbeelden al langer goed te zien is. Op nieuwe foto’s is ook goed zichtbaar dat de draaikolken constant groeien. Weldra is het gemakkelijker om regio’s waar geen plastic drijft, te identificeren. De draaikolken smelten steeds meer samen. Volgens schatting zijn er meer dan 5 biljoen plastic deeltjes met een totaalgewicht van 250.000 ton in de oceanen.

Maar wie produceert al dit plastic en waar wordt het gebruikt? Sinds de Tweede Wereldoorlog tot vandaag stijgt de vraag naar en dus de productie van plastic gestaag. Tussen 1950 en 2015 werd wereldwijd 8,3 miljard ton geproduceerd. 56 % hiervan werd sedert 2000 geproduceerd. In 2050 zal 20 % van de fossiele brandstoffen worden gebruikt voor de productie van plastic.

Waar ligt het probleem toch? Waarvoor wordt plastic gebruikt? We kunnen plastic principieel niet afkeuren. Plastic heeft ook goede eigenschappen. Het is licht, gemakkelijk buigbaar en wordt bijv. gebruikt om hygiëne te waarborgen. Daarentegen wordt bijna 40 % hiervan eveneens aangewend voor verpakkingen. Zelfs dit is eigenlijk nog geen probleem.

Het probleem zit in de gebruiksduur, in hoelang plastic in gebruik is. In de bouwsector wordt plastic bijv. tot 35 jaar gebruikt. De gemiddelde levensduur van verpakkingen is juist slechts ongeveer 2 maanden. En wat gebeurt ermee daarna?

Zwitserland is wereldkampioen in afvalverwijdering. Het bezit geen vuilnisstortplaatsen en heeft het hoogste percentage recycling en recuperatie. Daar kunnen we trots op zijn. Andere Europese landen die aan de zee liggen, bezitten nog steeds vuilnisstortplaatsen en hebben geen goed afvalbeheer. Aan zee is het altijd winderig en dus belandt er nul komma nul plastic in zee. Maar ook in Zwitserland gaat er geen dag voorbij zonder plastic. Zelfs de groenten op de veiling kwamen ooit in aanraking met plastic. De meeste komen uit Spanje.

Uit Huelva bijv. komen zo bijna alle aardbeien, frambozen, braambessen en andere bessen, waarvoor het water van het Nationaal Park Doñana wordt afgeleid. De beroemde „Mar de Plástico”, een grote plastic kassenzee, ligt in Almería, de grootste intensieve teeltcultuur ter wereld, een gebied van meer dan 360 km² (komt overeen met ongeveer 10 keer het kanton Bazelland). Daar worden onze groenten onder plastic gekweekt. Het plastic scheurt of wordt meestal niet zorgvuldig verwijderd en komt daardoor in zee terecht. Ook uit de visserij raakt veel afval in de vorm van netten en lijnen op zee verzeild. De Middellandse Zee is één van de sterkst vervuilde zeeën en wordt ook als plastic val gekarakteriseerd.

In tegenstelling tot microplastics (kleiner dan 5mm) zijn de grote delen van de macroplastics duidelijk zichtbaar. Plastic valt niet uiteen in moleculen, maar alleen in fragmenten. Ze ontstaan door thermische, fotochemische (elektromagnetische straling, bijv. UV), chemische (zout, enz.) en fysische ontbinding (erosie door wind, golven, zand). De fragmenten drijven op het wateroppervlak, als ze lichter zijn dan water, zetten zich vast op de bodem van het water of spoelen aan op de oever. Primaire microplastics worden gebruikt in de vorm van kleine korrels, bijv. ook in tandpasta en peeling crèmes. Maar hoe belangrijk is het probleem met microplastics? We zien het immers nauwelijks. Wat we kunnen zien, is maar het topje van de ijsberg. Slechts 1,4 % van de deeltjes zijn groter dan 5 mm en dus duidelijk zichtbaar. Gemiddeld zit er 463 g microplastics per m² in de Middellandse Zee. Dit zorgt voor meer dan 3 biljoen deeltjes in de hele Middellandse Zee.

Maar hoe beïnvloedt plastic de walvissen? Ze kunnen verstrikt raken in plastic. Lijnen en ander afval kunnen hen zeker belemmeren bij de voortbeweging en dus ook bij de jacht. Uitgerekend bij zeldzame soorten kan het verlies van één enkel dier al verwoestende gevolgen hebben. Telkens weer stranden dieren, waarvan de magen gevuld zijn met plastic. Het is nog niet te verklaren waarom vooral potvissen, dolfijnen van Cuvier en Risso’s dolfijnen, die met sonar jagen en niet via visuele prikkels, zoveel plastic opnemen. Ook het gevolg van de opname van microplastics is nog niet bekend. Experimenten met watervlooien tonen aan dat de microplastics die worden opgenomen, weer volledig worden uitgescheiden. Het proces van opname en uitscheiding alleen al vraagt beslist veel energie, die het dier mist. De opname van microplastics bij walvissen en dolfijnen wordt gemeten door de voederdieren te evalueren en impliceert complexe vragen en analyses. Onder andere de volgende vragen rijzen: Wat zijn de favoriete voederdieren? Nemen deze voederdieren microplastics op? (bijv. in 71 % van de makrelen werden microplastics gevonden)

Prof. Dr. Patricia Holm heeft het door haar en haar man geschreven boekje „Ehrfurcht vor dem Leben” (=Eerbied voor het leven) achtergelaten in de stands. Het kan gratis worden meegenomen en wie wil, kan daarvoor wat geld in de firmm-pot leggen.

Voorstelling van de stichtingsraad, het medewerkersteam en de vrijwilligers en terugblik op het seizoen 2019

Katharina Heyer

Katharina stelt de stichtingsraad, alle medewerk(st)ers en alle vrijwillig(st)ers van het seizoen 2019 voor. Ze bedankt hen en iedereen die heeft bijgedragen aan het slagen van een succesvol seizoen 2019 voor het gepresteerde werk.

Katharina ontvoert alle aanwezigen met een paar mooie foto’s naar Tarifa. Ze vertelt iedereen die Tarifa nog niet kent over de bijzondere vestigingsplaats waar firmm is gestationeerd en waar de dieren leven. Dit wordt duidelijk gemaakt door middel van waarnemingskaarten, waarop ook de routes van de veerboten zijn geregistreerd. firmm beschikt ondertussen over verscheidene locaties in Tarifa, maar is nog altijd op zoek naar een beter geschikt hoofdkantoor. Het kleine hoofdkantoor ligt sinds de oprichting in het centrum, wat verborgen in een zijsteegje. De twee boten van firmm liggen naast elkaar vastgemaakt in de haven. Nog steeds heeft firmm geen vaste havenplaats toebedeeld gekregen.

In het jaar 2019 voeren op de tochten met firmm 33.445 toeristen mee. Aangezien er door sterke wind slechts 59 dagen niet kon worden gevaren, zijn dit er duidelijk meer dan in het vorige jaar. Er werd via 1.700 „charlas” kennis en informatie gegeven aan de toeristen. In de vorm van een korte film van Sebastian Kanzler krijgen allen een indruk van hoe zo’n boottocht verloopt.

Daarna presenteert Katharina de cijfers voor de dierenwaarnemingen. Omdat er 47 extra trips werden gemaakt, zijn er natuurlijk ook meer waarnemingen van dieren geregistreerd. Katharina toont korte films en prachtige sequenties over alle diersoorten.

In het jaar 2019 moesten er geen tochten in de Baai van Algeciras doorgaan, want er vielen slechts enkele winddagen te noteren. Toch werden de gewone dolfijnen, die meestal in de baai leven, ook vaak gespot in de Straat van Gibraltar.

Ook de gestreepte dolfijnen waren weer in grote groepen onderweg en zorgden altijd voor een leuke belevenis.

Bij de grote tuimelaars werden meer dan 23 pasgeborenen gespot en de grootste groep telde 75 dieren (gemiddelde groepsgrootte ongeveer 45 dieren).

Bij de grindwalvissen konden 2 indrukwekkende „entradas” (intochten) met elk ca. 150 en ca. 200 dieren worden waargenomen. De grienden trekken zich bij sterke „levante” (oostenwind) terug in de Middellandse Zee en keren dan samen in grote groepen weer terug naar de Straat.

Ook de orka’s werden opnieuw iets meer gespot, weliswaar bijlange niet zoveel als vroeger. Katharina is steeds weer heel blij, als ze elk jaar Matriarchin (de stammoeder) weer kan zien, zoals ze dat al 22 jaar doet. De orka’s trekken tegenwoordig niet al te ver weg, waarschijnlijk door de vele jonge dieren.

In het afgelopen seizoen waren er ook zeer veel waarnemingen van potvissen in september en oktober, dus buiten het hoogseizoen voor de potvissen in het voorjaar. Er ontstond een heel speciale ontmoeting, toen een potvis net onder de boot opdook en vervolgens ontspannen wegzwom. Iedereen op de boot was op dat moment aandachtig stil. Een potvis is immers tot 18 m lang en dat maakt dan toch grote indruk op de kleine firmm-boot.

In 2019 konden ongeveer 40 waarnemingen van vinvissen met in totaal 65 dieren en 7 jongen worden geregistreerd.

De geadopteerde dieren zijn aangegroeid tot 480.

Na 20 dagen, waarop onafgebroken trips plaatsvonden en de bemanning non-stop had doorgewerkt (er was geen wind), organiseerden ze een fantastisch verjaardagsfeestje voor Katharina.

Tijdens de ‘beach cleanup’-dagen was Jörn Selling dit jaar in de scholen en daarna op 2 halve dagen met meer dan 200 kinderen op het strand. Samen hebben ze het strand schoongemaakt. firmm heeft hiervoor de handschoenen gesponsord. De scholen willen ook volgend jaar de ‘beach cleanup’-dagen weer houden.

Er waren ook alweer schepen van drugshandelaars te zien en af en toe ontmoetingen met vluchtelingen, die met kleine boten de Straat proberen over te steken.

Er resulteerde een ongewoon beeld in de haven, toen ongeveer 300-400 bessenpluksters gedurende verscheidene weken elke dag met de veerboot uit Marokko aankwamen en enkele maanden later opnieuw met volgepakte koffers terugkeerden.

Op 11 augustus 2019 kwam een WDR-filmteam langs en draaide een aflevering van het programma „WDR-bustour-tv” in Tarifa. Ze gingen samen met vrijwilliger Alexander op tocht. Eens te meer toen er een filmploeg aanwezig was, lieten de walvissen firmm niet in de steek en zorgden voor een unieke ervaring. Nadat een grote groep gestreepte dolfijnen voor vermaak en mooie opnames had gezorgd, dook uit het niets en volledig ongepland een grote groep orka’s op, die door de straat trok!

Quiz

Voor het eerst vindt een interessante quiz plaats, die het firmm-team uit Tarifa in samenwerking met Daniel Ihly en Heike Pahlow had voorbereid. 10 spannende vragen brengen alle aanwezigen tot nadenken en zorgen voor goede ontspanning. Later volgen de oplossing en prijsverdeling. Er waren 12 mooie prijzen te winnen, die door Reto Roderer werden georganiseerd.

Stand verloop project SABA en actuele thema's die firmm in het seizoen 2019 hebben beziggehouden

Jörn Selling, zeebioloog van firmm uit Tarifa

Jörn Selling presenteert een korte update over het SABA-project (Systeem voor het afmeren van schepen in de Baai van Gibraltar). Het gaat erom de baai te beschermen tegen de ankers van de grote schepen. Jörn Selling heeft het thema al uitvoerig toegelicht tijdens de firmm-ontmoeting in 2018 en 2019.

Verder gaat het erom een bedrijf te vinden dat onderwateropnames van de baai maakt. Ook is er een schip nodig dat een geschikte camera in het water kan leggen. Eén enkele firma heeft dan uiteindelijk toch nog een offerte ingediend en meegedeeld dat er 5 goedkeuringen nodig zijn voor het project. Het bedrijf heeft de eerste twee van de juiste vergunningaanvragen naar behoren ingediend. Als je echter iets indient, dan krijg je geen antwoord en verdwijnen de aanvragen in een „zwart gat”. Er wordt veel geld verdiend in de baai en daarom zijn mogelijke beperkingen niet gewenst. Ondanks het eigenlijk reeds bestaande beschermde gebied wordt er verder geankerd in de baai. Daarenboven moet het ankergebied worden uitgebreid. Maar gelukkig is er nu een partij die zich ten minste tegen de geplande havenuitbreiding kant en een bezwaar heeft ingediend bij het Europees Parlement, omdat de uitbreiding vlak aan één van de beschermde gebieden zal grenzen. Jörn Selling heeft geen idee hoe het nu verder moet. De normale weg en procedure volgen, lijkt onmogelijk te zijn, als je vooruit wil komen.

In het tweede deel van zijn lezing spreekt Jörn het vermoeden uit, dat potvissen, die met echolocatie jagen en toch plastic eten, plastic verwisselen met inktvissen, aangezien misschien dezelfde vorm wordt opgeroepen bij het lokaliseren van echo’s. Hij vermeldt dat dit toch eens een onderzoek/studie waard zou zijn.

Maar zijn eigenlijke thema is de vinvissen, die wel 100 jaar oud kunnen worden. Ze zwemmen in de lente weg de Atlantische Oceaan in en in de herfst de Middellandse Zee in. Behoren de walvissen uit de Straat van Gibraltar tot dezelfde populatie als die uit de Middellandse Zee of niet? Bij schattingen van bestanden in het jaar 2003 is gebleken dat de populatie in de Middellandse Zee ongeveer 2.000-8.500 dieren omvat. 901 dieren daarvan in de Ligurische Zee. De meeste vinvissen zwemmen naar het westen en daarom heeft Jörn Selling zich hierop geconcentreerd bij het uitvoeren van de studies. Er worden constant waarnemingen gedaan en zo tekent zich een duidelijk patroon van het migratiegedrag af. Het hoogtepunt van de migratie is telkens in juni. Ongeveer 65 walvissen trekken in 24 uur walvisobservatie westwaarts. De stroomsnelheid in de Straat van Gibraltar varieert. Bij eb ontstaat er een volledige zuigkracht in de Middellandse Zee, terwijl er bij vloed de minste stroming heerst en het voor de walvissen dus het gemakkelijkst is om weg te zwemmen de Atlantische Oceaan in. Er werd geconstateerd dat de walvissen achter de Rots van Gibraltar wachten tot de stroming juist is en dan pas door de Straat zwemmen.

Migreren de walvissen vroeger door de klimaatverandering? Bij het observeren van het migratiegedrag van vogels heeft men ontdekt dat ze ongeveer 2 weken eerder op weg gaan. Om na te gaan of de vinvissen nu ook eerder beginnen met hun trektochten, heeft Jörn Selling alles nog eens berekend. Daarbij heeft hij vastgesteld dat de walvissen inderdaad ook eerder migreren.

Tot welk bestand behoren nu de vinvissen uit de Straat van Gibraltar? De som van alle waarnemingen per maand wijst op een migratiegedrag dat niet overeenkomt met dat van de vinvissen in de Ligurische Zee, die daar blijven in de zomer. Tussen 1921 en 1926 werden minstens 4.149 vinvissen vóór Gibraltar gedood. Tot het begin van de jaren 80 werd er tot in Finisterre (Galicië) op hen gejaagd. Het snelle einde doet vermoeden dat het om een klein, lokaal bestand ging. Bovendien laten isotopenanalyses zien dat ze zich anders voeden dan de vinvissen die in de Middellandse Zee leven. Een met een tracking systeem gemerkte vinvis trok van de Ligurische Zee tot het noorden van Portugal. De nieuwste analyses van stabiele C-, N- en O-isotopen uit huidstalen van 151 vinvissen uit West-Finland, Galicië (Finisterre), de Azoren en de Straat van Gibraltar tonen aan dat de vier groepen zich op verschillende tijdstippen voeden in dezelfde jachtgronden in het noordoosten van de Atlantische Oceaan. „Onze” walvissen zijn er in de zomer. In de winter voeden ze zich in de Middellandse Zee.

Op basis van onze gegevens kunnen we voorzichtig uitgaan van een klein herstel van het bestand. Ter bevestiging zouden we echter het werkelijke aantal moeten berekenen.

Aan de hand van het oorsmeer van een walvis, dat jaarringen vormt en zich als oordop in de uitwendige gehoorgang afzet, kan je de concentraties aan het opgestapelde stresshormoon cortisol gedurende verschillende levensjaren analyseren. Daarin is de door mensenhand veroorzaakte stress op walvissen te zien (bijv. wanneer de Tweede Wereldoorlog plaatsvond, het hoogtepunt van de walvisvangst werd bereikt, enz.).

Met foto’s van een springende walvis eindigt Jörn zijn uiterst informatieve en ook boeiende voordracht. Daarna konden er nog vragen worden gesteld aan Jörn Selling, waarvan veel gebruik werd gemaakt.

Zijn er ook andere walvissen dan de bekende in de Straat van Gibraltar?

Jörn Selling: Er waren ooit 14 soorten. Nu zijn er nog 7. Maar af en toe worden er ook enkele bultruggen, echte walvissen, dwergvinvissen, enz. gespot.

Kunnen we iets doen aan de heersende algenplaag?

Jörn Selling: Nee. De invasieve algensoort verspreidt zich overal. Ze is vooral actief in de zomer, als het lekker warm is. Waar ze groeit, stinkt het en zijn er bijv. ook geen zee-egels meer. De algensoort groeit tot een diepte van 40 m en zelfs op de zich voortbewegende zeekomkommers. Een mogelijkheid zou misschien zijn om natuurlijke vijanden uit Japan te importeren. Weliswaar bestaat ook daar het gevaar dat ze de voorkeur geven aan inheemse soorten en dan wordt alles alleen nog maar erger. We kunnen alleen maar hopen dat de natuur dit zelf regelt.

Is er niets te doen aan het lawaai van de schepen?

Jörn Selling: Er zijn elektro- of hybridemotoren of dan ook geluids- en trillingsarme dieselgeneratoren, die een stille elektromotor aandrijven. Het vermogen is echter nog niet voldoende. Aangezien tijd geld is, is de wil om de lawaaivervuiling te verbeteren, er niet.

Zijn er ook tellingen en statistieken over het voorkomen van andere dieren dan de vinvis?

Jörn Selling: Er zijn geen concrete tellingen. Er werden eens tellingen van grindwalvissen uitgevoerd aan de hand van foto-identificatie. Dat is echter al langer geleden. Anders zijn het de empirische waarden. Gewone dolfijnen, die het moeten stellen met de Baai van Algeciras, zijn praktisch uitgestorven in de Middellandse Zee. Alleen rond Gibraltar en Malta zijn er nog min of meer stabiele populaties. Met de gestreepte dolfijn gaat het goed dankzij zijn oceaangedrag. De tuimelaars maken het ook tamelijk goed. Ze zijn ook beter dan de grienden bestand tegen het virus dat de straat telkens weer teistert. Potvissen stranden steeds vaker in de Middellandse Zee (gevolgen van het plastic). Het vinvisbestand is wat toegenomen, maar zal nooit meer – ook niet slechts bij benadering – de vroegere aantallen bereiken.

Wat kan er worden gedaan opdat de schepen minder gevaarlijk zouden zijn voor de walvissen?

Jörn Selling: Alleen langzamer varen!

GP Challenge 2020, Gibraltar tot Palermo

Rüdiger Böhm en Lars Kyprian

Een buitengewone uitdaging: 2 mannen, 2 benen, 1 boot, 2020 zeemijl van Gibraltar tot Palermo. Er wordt in Tarifa gestart. Dan zullen Rüdiger Böhm, die sinds een ongeval geen benen meer heeft, en zijn vriend Lars Kyprian (voormalig teamzeiler) de 2020 zeemijl tot Palermo met een racecatamaran zeilen. Ze worden daarbij begeleid door een volgboot.

Samuel Notz stelt de twee avonturiers kort voor en vraagt hen vervolgens: „Hoe zijn jullie tot dit project gekomen?”

Lars Kyprian: Rüdiger is als goede vriend eens voor een koffie langsgekomen. Na vele uren en 2 prosecco’s is bij mij het idee ontstaan om toch eens een zeiluitdaging aan te gaan. Ik dacht eerst dat dit in geen geval zou lukken – zonder benen. Een paar prosecco’s later dan dacht ik dat het misschien zou werken met een catamaran. Laten we dat toch eens testen op een meer. Dit hebben we vervolgens ook gedaan in het Gardameer en het heeft gewerkt.

Rüdiger Böhm: Ik ben beroepshalve als motivatiecoach actief. Grenzen ontstaan in het hoofd. Ik wil met mijn gekke ideeën en projecten altijd laten zien wat dit betekent. Ik wil tonen dat het voor iedereen mogelijk is om met passie iets te bereiken, als het toch gewenst is. Net zoals ook Katharina het indrukwekkend heeft bewezen.

Lars Kyprian en Rüdiger Böhm afwisselend: De start van de catamaran en een bijboot zal plaatsvinden op 28 augustus 2020 vanuit Tarifa bij firmm. Het idee zou zijn dat de start wordt begeleid door de firmm-boten en walvissen. Aangezien we later op toernee gaan met een documentaire, zou dit ook reclame zijn voor firmm. Bovendien zullen er achteraf verscheidene evenementen en gelegenheden om te sponsoren plaatsvinden, waarop firmm zo dan ook in de film aanwezig zal zijn. Daarnaast zal er een armband worden verkocht, waarvan de opbrengst telkens 50 % naar de Vereniging voor Mensen met een Handicap en 50 % naar firmm zal gaan. Op het voorzeil worden allen die iets aan het project hebben gedoneerd, vereeuwigd. Bij alle schenkingen van vandaag gaat ook 50 % naar firmm.

Samuel Notz wenst beiden namens iedereen het allerbeste toe, dat alles goed mag verlopen en feliciteert hen met de grote moed.

Ten slotte vraagt Katharina alle niet-Zwitsers om het Europese burgerinitiatief ‘Sharkproject’ te ondertekenen.

Met de dankbetuigingen aan alle media, bedrijven en aan alle mensen die op een of andere wijze de stichting hebben gesteund, eindigt de 22ste firmm-ontmoeting om 21.40 uur.

De 23ste firmm-ontmoeting zal plaatsvinden op 20 februari 2021.

Ga terug